Làng Ngọc Trạo (trước năm 1945 thuộc tổng Trạc Nhật, nay thuộc xã Ngọc Trạo, huyện Thạnh Thành) là vùng rừng núi bán sơn địa, nằm ở giáp ranh hai huyện Hà Trung và Thạch Thành của tỉnh Thanh Hóa. Với vị trí đặc biệt quan trọng, vừa có đường đi phố Cát, Kim Tân để từ đó liên hệ với vùng rừng núi phía Tây rộng lớn của Thanh Hóa. Lại có đường thẳng xuống Bỉm Sơn - Tam Điệp (vị trí đặc biệt hiểm yếu và lợi hại mà hai trăm năm trước đại binh của Nguyễn Huệ - Quang Trung đã từng chọn làm phòng tuyến chiến đấu). Đồng thời, lại có đường về Hang Treo (xã Hà Long, huyện Hà Trung), nơi đã từng là đồn trú của các nghĩa sỹ Cần vương do ông nghè Tống Duy Tân lãnh đạo cuối thế kỷ XIX. Rồi từ Ngọc Trạo cũng có thể đi tắt sang Ninh Bình để liên hệ với đồng bằng Khu Ba. Ngọc Trạo thực sự là một địa thế hiểm yếu, rất thuận lợi cho việc xây dựng một chiến khu du kích cách mạng.
Nhân dân Ngọc Trạo giàu lòng yêu nước và tinh thần cách mạng, chiến đấu quả cảm. Từ năm 1886, hưởng ứng chiếu “Cần Vương” của vua Hàm Nghi, trong làng đã có nhiều người đi lính sơn phòng cho cụ Tống Duy Tân và bản thân cụ Tống Duy Tân cũng đã từng qua lại vùng này nhiều lần. Đến thời kỳ 1930-1931; 1936-1939, nơi đây từng là cơ sở hoạt động cách mạng của các đồng chí đảng viên; nhiều tổ chức quần chúng được thành lập như: “Hội tương tế ái hữu”; “Hội truyền bá Quốc ngữ”; “Hội đọc sách báo” v.v… Tác phẩm “Vấn đề dân cày” của Qua Ninh và Vân Đình (tức đồng chí Trường Chinh và đồng chí Võ Nguyên Giáp) đã được giới thiệu, tuyên truyền rộng rãi tại đây. Những quần chúng giác ngộ cách mạng như: Tôn Viết Nghiệm, Tôn Viết Minh, Bùi Oanh… đã tích cực vận động nhân dân trong vùng tham gia các hoạt động cứu nước.
Sau khi quan sát địa hình, nắm bắt tình hình, được quần chúng địa phương tích cực ủng hộ, Tỉnh ủy Thanh Hóa đã quyết định chọn khu vực Ngọc Trạo để xây dựng thành căn cứ chiến khu của Thanh Hóa. Ngày 10/7/1941, thực hiện chỉ thị của Tỉnh ủy Thanh Hóa, 11 đội viên du kích đầu tiên được bí mật đưa lên Ngọc Trạo xây dựng cơ sở. Ban lãnh đạo Chiến khu cũng được thành lập gồm 3 đồng chí: Đặng Châu Tuệ, Trịnh Huy Lãn, Đặng Văn Hỷ, do đồng chí Đặng Châu Tuệ phụ trách. Chỉ sau một thời gian ngắn, đội du kích Ngọc Trạo đã phát triển thành hai tiểu đội: Tiểu đội nam có 18 đội viên làm nhiệm vụ canh gác; tiểu đội nữ có 8 đội viên do đồng chí Quách Thị Phăn làm Tiểu đội trưởng, chuyên lo việc tiếp tế, hậu cần. Chỉ sau một thời gian ngắn khi chiến khu hình thành, nhiều làng mạc trong vùng đều có các Đội tự vệ cứu quốc hoạt động. “Đánh hơi” thấy sự xuất hiện của phong trào cách mạng tại đây, quan tri huyện Thạch Thành Sầm Văn Kim và đồn trưởng Bỉm Sơn người Pháp đã phái lính đến tuần tra và cho người do thám.
Để giữ bí mật, đánh lạc hướng kẻ thù, bảo vệ an toàn cho Chiến khu, Ban lãnh đạo quyết định bí mật tạm dời lực lượng về hang Treo, cách Ngọc Trạo 12km về phía Tây Bắc. Sau khi về địa điểm mới, đêm 19/9/1941, tại Hang Treo (thuộc xã Hà Long, huyện Hà Trung ngày nay) trong khu căn cứ địa Ngọc Trạo lịch sử, dưới ánh đuốc bập bùng và lá cờ đỏ sao vàng. Đội du kích cách mạng đầu tiên của tỉnh Thanh Hóa chính thức thành lập, với 21 chiến sỹ, trước sự có mặt của đồng chí đặc phái viên Xứ ủy Bắc Kỳ. Những chiến sỹ đầu tiên của lực lượng vũ trang cách mạng Thanh Hóa đã tuyên thệ tuyệt đối trung thành với sự nghiệp cách mạng, với dân tộc.
Sự ra đời của Đội du kích Ngọc Trạo đánh dấu bước trưởng thành mới của phong trào cách mạng ở Thanh Hóa. Từ đây, Đảng bộ và Nhân dân Thanh Hóa đã có một lực lượng vũ trang thoát ly đầu tiên, làm nòng cốt cho phong trào đấu tranh chính trị kết hợp với đấu tranh vũ trang sau này. Chỉ một tuần sau khi thành lập, Đội du kích Ngọc Trạo đã phát triển lên tới 40 người. Sau một tháng lên tới 86 người và được biên chế thành hai trung đội. Mỗi trung đội gồm một tiểu đội súng, một tiểu đội dao, tổ đặc vụ, tổ y tế, tổ hậu cần. Trong đó có 8 người từ Ninh Bình vào và một số người từ các tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh, Thái Bình… đang làm ăn và theo học ở Thanh Hóa.
Thời gian đầu, đội du kích đóng tại Hang Treo. Về sau lực lượng phát triển đông, Ban lãnh đạo quyết định chuyển về Ngọc Trạo, chọn khu đồi Ma Mầu cách Ngọc Trạo khoảng 3km làm căn cứ, nhưng cũng chỉ được một thời gian ngắn, do tình hình mưa lũ kéo dài, lương thực không tiếp tế kịp thời... Nhân dân Ngọc Trạo đã kiến nghị nên dời địa điểm Ma Mầu về làng Ngọc Trạo để tiếp tục hoạt động. Hơn 80 chiến sĩ và hàng chục người phục vụ tập trung gọn trên địa bàn 3km², trong điều kiện tiếp tế khó khăn và an toàn, bí mật không đảm bảo.
Với ý định hoàn chỉnh Chiến khu để chuẩn bị cho cuộc chiến đấu rộng lớn, ban lãnh đạo Chiến khu lúc này có chủ trương phát triển đội du kích lên 500 đội viên để có đủ lực lượng mở rộng hoạt động suốt từ Tây Bắc đến Đông Nam địa phận ven rừng núi Thanh Hóa. Thực hiện chủ trương đó, đầu tháng 10/1941, hơn 100 chiến sỹ tự vệ được tuyển từ 3 huyện Thọ Xuân, Yên Định, Thiệu Hóa đã tập kết tại Đa Ngọc (nay thuộc xã Yên Giang, huyện Yên Định). Nhưng do sự chỉ điểm của tên phản bội đội lốt cha cố ở nhà thờ Phúc Địa (Thọ Xuân), bọn địch đã huy động lính khố xanh do Bayle, Thanh tra mật thám Trung kỳ và Daussét, Phó giám binh đồn khố xanh Thanh Hóa chỉ huy bí mật bao vây lực lượng tự vệ Đa Ngọc. Dưới sự chỉ huy của đồng chí Nguyễn Đức Tẻo, lực lượng vũ trang đã nhanh chóng triển khai trận địa đánh trả địch quyết liệt.
Sau sự kiện đó, địch đã phát hiện ra Chiến khu Ngọc Trạo. Chúng quyết định xóa sổ căn cứ chiến khu ngay từ khi còn trứng nước. Chúng đã mở một chiến dịch bao vây, càn quét lớn, huy động một lực lượng tới 500 tên do Fleuto, Chánh cẩm Bắc Kỳ chỉ huy, tiến công vào Chiến khu bằng ba mũi quân: một mũi từ Cầu Cừ (Hà Trung), một mũi từ Kim Tân xuống và một mũi từ Bỉm Sơn lên.
Rạng sáng ngày 19/10/1941, lợi dụng lúc sương mù còn dày đặc, một cánh quân của địch đã nhằm vào một số trạm gác của ta đánh bất ngờ nhằm tiến sâu vào căn cứ. Cuộc chiến đấu ác liệt đầu tiên giữa Đội du kích Ngọc Trạo và bọn lính khố xanh đã diễn ra vô cùng quyết liệt. Một đội lính hơn 100 tên dưới quyền chỉ huy của các sỹ quan Pháp, trong đó có tên quan Một, Trưởng đồn Bỉm Sơn Đuy-mô-ra và một lũ mật thám bí mật tiến về núi rừng Ngọc Trạo giữa đêm khuya. Một toán khác khoảng 50 tên bố trí tập kích quân ta bên đình Ngọc Trạo.
Cuộc chiến đấu diễn ra rất ác liệt. Quân du kích với dao, kiếm và một số ít súng kíp đã chống trả nhiều đợt tấn công của địch. Chiến sỹ Cao Ngọc Oanh đã dùng dao năm chém cụt bàn tay phải của tên lính mang số hiệu 444 và tước được khẩu súng Mút-cơ-tông. Cuộc chiến đấu giằng co kéo dài. Bọn địch nghe chừng cũng đã ớn nên tập trung về phía trước đình Ngọc Trạo để củng cố lực lượng. Còn quân du kích thì rút về phía sau nương sắn làng Ngọc Trạo. Đồng chí Phạm Văn Hinh làm nhiệm vụ Trưởng ban Quân báo bị thương nặng. Biết mình không thể sống được đã đề nghị đội cho nằm lại để khỏi ảnh hưởng đến cuộc chiến đấu. Các đồng chí Hoàng Văn Môn, Hoàng Văn Tước trong tổ trinh sát đã chiến đấu dũng cảm và hy sinh anh dũng chứ không chịu rơi vào tay địch.
Để bảo toàn lực lượng, ngay tối hôm đó, Ban chỉ huy đã quyết định cho toàn đội vượt vòng vây chuyển về phía Bắc huyện Vĩnh Lộc. Tối ngày 25/10/1941 toàn đội đã tập hợp tại nghè làng Cẩm Bào (Vĩnh Lộc), thông qua kế hoạch phân tán về các địa phương để tránh sự truy lùng, khủng bố của địch.
Tuy chỉ ra đời và hoạt động trong thời gian ngắn, nhưng Đội du kích Chiến khu Ngọc Trạo đã hoàn thành nhiệm vụ được Trung ương và Tỉnh ủy giao phó, tạo nên sự tiếp nối của các cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn, Nam Kỳ là nguồn cổ vũ đối với phong trào cách mạng của Thanh Hóa nói riêng và cả nước nói chung. Để lại bài học kinh nghiệm trong công tác xây dựng lực lượng vũ trang và chiến tranh du kích, kết hợp đấu tranh chính trị với sức mạnh vũ trang. Ngọn lửa đỏ từ Hang Treo - Ngọc Trạo lan tỏa về mọi miền quê tỉnh Thanh, bền bỉ cháy để từ đó góp phần thổi bùng lên ngọn lửa tổng khởi nghĩa giành chính quyền Tháng Tám năm 1945, mở ra kỷ nguyên mới cho lịch sử nước nhà, kỷ nguyên độc lập, tự do.
Với vị trí, ý nghĩa to lớn là tiền thân của lực lượng vũ trang tỉnh Thanh Hóa và khu vực Bắc Miền Trung, Bộ Văn hoá - Thông tin đã cấp bằng công nhận Chiến khu Ngọc Trạo là Di tích lịch sử văn hoá cấp Quốc gia vào năm 1994. Được sự quan tâm của tỉnh, những năm Khu di tích Chiến khu Ngọc Trạo đã được đầu tư nâng cấp, chỉnh trang, tôn tạo các hạng mục như: xây dựng Nhà trưng bày; bổ sung, thay chất liệu và làm mới tượng đài, phù điêu, sân đường; phục dựng đền thờ Tống Duy Tân, khu mộ liệt sĩ và bia ân nhân cách mạng…
Tiếp nối truyền thống lịch sử của một vùng quê cách mạng, suốt 82 năm qua, cùng với Nhân dân trong tỉnh và cả nước, Đảng bộ, chính quyền và Nhân dân các dân tộc huyện Thạch Thành đã tích cực đóng góp sức người, sức của cho tiền tuyến, góp phần đưa cuộc kháng chiến trường kỳ gian khổ của đất nước đến thắng lợi cuối cùng, giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, xây dựng chủ nghĩa xã hội và thực hiện công cuộc đổi mới đất nước.
Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, hàng ngàn thanh niên các dân tộc trong huyện đã hăng hái lên đường làm nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc, trong đó có 1.789 người con ưu tú đã hy sinh, 650 thương binh đã để lại một phần xương máu của mình ở chiến trường vì nền độc lập tự do của dân tộc. Nhiều người con đã chiến đấu anh dũng lập công xuất sắc, đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang Nhân dân như: anh hùng Mai Ngọc Thoảng, anh hùng liệt sỹ Nguyễn Đình Quân, anh hùng liệt sỹ Quách Văn Rạng, anh hùng liệt sĩ Nguyễn Văn Sáu, anh hùng liệt sĩ Lê văn Đa, anh hùng Lê Hỷ; 145 bà mẹ Việt Nam anh hùng, hàng nghìn người được Đảng, Nhà nước phong tặng, truy tặng các danh nhiệu: huân chương, huy chương các loại… Với những đóng góp to lớn đó, Đảng bộ và Nhân dân huyện Thạch Thành cùng bốn xã Ngọc Trạo, Thành Hưng, Thạch Long, Thành Vân đã Đảng và Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang Nhân dân.
Sau chiến tranh, bước vào thời kỳ hòa bình, xây dựng đất nước, nhất là trong những năm hội nhập, đổi mới, Đảng bộ, chính quyền và các tầng lớp Nhân dân Thạch Thành đã phấn đấu đạt được những thành tựu vượt bậc trong phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống Nhân dân. Huyện Thạch Thành đã năng động, sáng tạo vận dụng các nghị quyết của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, tự lực, tự cường thực hiện đổi mới, phát triển theo hướng kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Cơ cấu kinh tế từng bước chuyển dịch đúng hướng; cơ sở vật chất, kỹ thuật được củng cố và tăng cường; quốc phòng - an ninh được giữ vững. Khối đại đoàn kết toàn dân tộc được mở rộng và phát triển, đời sống tinh thần, vật chất của Nhân dân được nâng lên rõ rệt, nhiều tập thể và cá nhân điển hình trong phong trào thi đua yêu nước được nhân rộng, mang lại những hiệu quả thiết thực, tạo ra tiền đề vững chắc để tiếp tục vươn lên.
Sau nửa nhiệm kỳ thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng bộ huyện lần thứ XXV, nhiệm kỳ 2020-2025, mặc dù gặp nhiều khó khăn, thách thức do diễn biến phức tạp của thời tiết, dịch bệnh, nhất là những tác động, ảnh hưởng tiêu cực của Đại dịch Covid-19… nhưng do có những giải pháp phù hợp trong lãnh đạo, chỉ đạo, điều hành, sự nỗ lực, đoàn kết của cán bộ, đảng viên và các tầng lớp Nhân dân, huyện Thạch Thành đã đạt được những thành quả toàn diện trên các lĩnh vực, đã có 24/27 chỉ tiêu đạt trên 50% mục tiêu nghị quyết Đại hội đề ra, trong đó có 8 chỉ tiêu vượt mục tiêu cả nhiệm kỳ, 16 chỉ tiêu đạt trên 50% mục tiêu Nghị quyết.
Một số chỉ tiêu nổi bật như: Tốc độ tăng giá trị sản xuất bình quân ước đạt 7,12%/năm, xếp thứ 13 toàn tỉnh; thu nhập bình quân đầu người đến năm 2023 ước đạt 51,12 triệu đồng, xếp thứ 17 toàn tỉnh; thu ngân sách luôn vượt dự toán và tăng trưởng cao, tỷ lệ tăng thu ngân sách hàng năm đạt 75% (vượt mục tiêu Nghị quyết); tổng vốn đầu tư phát triển toàn xã hội giai đoạn 2021-2023 đạt 64,06% so với mục tiêu nghị quyết, đứng thứ 14/27 huyện, thị xã, thành phố, đứng đầu 11 huyện miền núi trong tỉnh; sản lượng lương thực có hạt bình quân hàng năm đến nay đạt 109,56% so với mục tiêu nghị quyết; tỷ lệ hộ nghèo giảm bình quân hàng năm đạt 2,45%, có 13 sản phẩm được công nhận sản phẩm OCOP 3 sao; tỷ lệ xã, cơ quan, đơn vị đạt tiêu chí kiểu mẫu đạt 25,80%; tỷ lệ khu dân cư đạt tiêu chuẩn an toàn về an ninh trật tự 82,40%, tỷ lệ tổ chức cơ sở đảng hoàn thành tốt nhiệm vụ bình quân hàng năm luôn đạt trên 80%.
Đặc biệt, huyện đã dành nguồn lực triển khai nhiều dự án trọng điểm, tạo bước đột phá về đầu tư kết cấu hạ tầng, tạo động lực mạnh mẽ cho sự phát triển kinh tế - xã hội; chương trình trọng tâm phát triển du lịch đạt được nhiều kết quả nổi bật: số lượng khách giai đoạn ước đạt 2021-2023 đạt 175.100 lượt người, doanh thu ước đạt 116,2 tỷ đồng. Nhiều dự án trọng điểm đã được triển khai như: Dự án bảo vệ tài nguyên, môi trường, du lịch tại Thác Mây xã Thạch Lâm; Dự án xây dựng Thiền Viện Tịnh Lạc, thị trấn Vân Du (155.85 tỷ đồng); Dự án khu du lịch và nghỉ dưỡng sinh thái suối khoáng nóng xã Thành Minh (610.6 tỷ đồng)...
Để xứng đáng với sự quan tâm của các ban, ngành cấp tỉnh, Thạch Thành đang nỗ lực xúc tiến quảng bá các giá trị lịch sử văn hoá của huyện như: Khu di tích lịch sử Quốc gia Chiến khu Ngọc Trạo, Di tích lịch sở cấp Quốc gia đặc biệt Hang Con Moong, thắng cảnh Đền Phố Cát, thác Mây, thác Đẹn, Hồ Vũng Sú, Lễ hội văn hoá Mường Đủ, Mường Đòn... để tôn vinh các giá trị lịch sử, văn hoá quan trọng của địa phương đồng thời xây dựng thành quần thể các điểm du lịch nổi tiếng, góp phần xúc tiến hoạt động thương mại - du lịch của huyện Thạch Thành nói riêng, tỉnh Thanh Hoá nói chung.
Đảng bộ, chính quyền và Nhân dân các dân tộc huyện Thạch Thành mãi mãi tự hào về Chiến khu Ngọc Trạo, nguyện phát huy truyền thống cách mạng, tập trung sức mạnh tổng hợp và sự đồng thuận cao độ để thực hiện thắng lợi nhiệm vụ xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, văn minh. Phấn đấu trở thành đơn vị dẫn đầu các huyện miền núi trong tỉnh và xây dựng huyện đạt chuẩn nông thôn mới vào năm 2025.

Di tích chiến khu Ngọc Trạo tại xã Ngọc Trạo, huyện Thạch Thành

Nguồn: Ban Tuyên giáo Huyện ủy Thạch Thành